Temizleme maddelerinde asıl görevi yapan maddeler yüzey aktif maddelerdir. Yüzey aktif maddeler endüstriyel anlamda çok fazla işe yarayan maddeler olmakla birlikte insan hayatı ve ekosistem için oldukça zararlıdırlar.
Peki ne işe yarar bu yüzey aktif maddeler ?
Yüzey aktif maddeler ( surface active agent ), suda çözünebilen ( hidrofilik ) ve organik maddelerde çözünebilen ( yağ v.b ) yani suda çözünemeyen ( hidrofobik = lipofilik ) maddeleri bir arada bulunduran maddelerdir. Surfaktan olarak da bilinen bu maddeler, eklendiği karışımda bir ucundaki hidrofilik yapısı ile suya yaklaşırken diğer ucundaki hidrofobik yapısı ile organik maddeye yaklaşarak bu iki madde arasında yüzey gerilimini azaltır yani emülsiye olmalarını sağlarlar. Böylece birbiri içinde normalde karışmayan sıvılar (yağ ve su gibi ) karışıp tek faz haline gelirler.
Surfaktanlar, temizleme olayını köpük oluşturma ve kiri köpük içinde hapsetme işlemleri ile gerçekleştirirler. Temizleme işlemlerinde organik maddeler kirdir. Kirler, protein, yağ veya karbonhidrat olabilir. Yüzey aktif maddenin hidrofobik kısmı kiri köpük içinde ilgili yerden söker, hidrofilik kısmı ise bu kiri suyun içine hapseder ve kirin tekrardan geri dönüşümünü engeller. Örneğin; Çamaşır deterjanlarında ve diğer deterjan ve şampuanlarda anyonik (negatif yüklü ) yüzey aktif maddeler vardır. Bu surfaktanlar yüksek köpük oluşturabilme özelliğine sahiptir. Surfaktanların çeşitleri;
1) Anyonik ( – ) yüzey aktif madde : Leke ve kir çıkarma özelliği yüksektir. Yüksek köpük oluşturabilme kabiliyeti sebeplerinden de dolayı genel temizlik maddesidir. Temizleme etkisi sıcaklık ve çözünürlük ile artış gösterir. Ayrıca kuvvetli ıslatma özeliğine de sahiptir. En yaygın kullanılanları lauril sülfatlar ve lauril sülfonatlardır.
2) Katyonik ( + ) yüzey aktif madde : Leke ve kir çıkarma özellikleri pek yoktur. Çamaşır yumuşatıcılarında ve çamaşır sularında kullanılırlar. Çamaşırda deterjanın bıraktığı – yükleri kendi + yükleriyle nötralize ederler ve bu şekilde sertliğe neden olan yükleri çamaşırdan koparmış olurlar, yumuşaklık ve kayganlık sağlarlar. Antiseptik özelliklerinden dolayı yüzeylerdeki ve çamaşırlardaki bakterileri öldürürler ve kir tutma süresini uzatırlar. Çok toksit olduklarından dolayı gıdalarda ve kozmetikte kullanımı yasaklanmıştır.
En çok kullanılanları kuarterner amonyum tuzlarıdır.
Anyonik ve katyonik yüzey aktif maddeler birbirlerini nötrleyip etkilerini yok ettikleri için bir arada kullanılamazlar.
3) Noniyonik yüzey aktif maddeler : Yüklü değillerdir. Fazla köpük oluşumunu önleyicidir. Yüksek sıcaklıklarda ıslatma, emülsiye etme ve temizlik maddesi olarak kullanılırlar. Anyonik veya katyonik surfaktanlar ile birlikte kullanılabilirler. Özellikle gıda katkı maddesi olarak ve kozmetikte kullanılırlar. ( mono- ve di- gliseridler, Gliserin mono stereat, anhidrosorbitol yağ esterleri v.b. )
4) Amfoterik yüzey aktif maddeler : Yapılarında hem pozitif hem de negatif yükler vardır. Temizleme özellikleri katyoniklerden yüksektir. Yumuşatma, köpük verme ıslatma özellikleri vardır. Sadece yüzey aktif madde özelliklerinden dolayı değil, anyonik yüzey aktif maddeler ile birlikte göz tahrişatını azaltmaları nedeni ile şampuanlarda kullanılırlar. Gıda ve kozmetikte de kullanılırlar.( Lesitin, N-alkil betain, N- alkil sulfobetain )
Saadet AYDOĞAN
Kimyager – Eğitmen